ناباروری و نازایی در زنان: علل، عوامل، علائم و درمان

ناباروری به معنای عدم توانایی یک زوج در باردار شدن بعد از یکسال تلاش برای بارداری است، درحالی که از روش‌های پیشگیری از بارداری نیز استفاده نمی‌کنند.

ناباروری در زنان به چه معناست؟

برای باردار شدن یک زن، چند چیز باید اتفاق بیافتد:

• در ابتدا باید در تخمدان زن یک تخمک تشکیل شود.
• تخمدان زن باید هر ماه یکی از تخمک‌ها را آزاد کند. سپس این تخمک باید وارد یکی از لوله‌های فالوپ شود.
• اسپرم مرد باید بعد از وارد شدن به رحم، خودش را به لوله‌های فالوپ برساند و بعد از رسیدن به تخمک موجود در لوله‌های فالوپ، آن را بارور کند.
• تخمک بارور شده باید از درون لوله‌های فالوپ حرکت کند و بعد از وارد شدن به رحم به دیواره‌ی رحم بچسبد (یا اصطلاحا در دیواره رحم کاشته شود).

اگر هر کدام از مراحل بالا اتفاق نیافتد یا اختلالی در آن ایجاد شود، موجب ناباروری زن خواهد شد.

بین 35 تا 40 درصد از موارد ناباروری زوج ها به علت ناباروری و نازایی در زنان  می‌باشد و مابقی موارد (که در اکثریت می‌باشند) به خاطر ناباروری مرد است. بنابراین قبل از این که شما آزمایشات بسیاری بدهید و تحت درمان قرار بگیرید، لازم است همسر شما آزمایش مانع منی را بدهد و مشخص شود که اسپرم‌های او عملکرد طبیعی دارند یا خیر. البته حتی در صورتی که مشکل ناباروری به خاطر عملکرد غیرطبیعی اسپرم‌ها باشد نیز راه‌های مختلفی برای درمان آن وجود دارد.

علل ناباروری در زنان

در حدود 25 درصد از زنان نابارور، تخمک‌گذاری طبق سیکل عادی انجام نمی‌شود و یا به طور کلی انجام نمی‌شود. سیکل پریود در این زنان معمولا نامنظم است و یا اصلا پریود نمی‌شوند. اختلال در تخمک‌گذاری ممکن است بر اثر تغییراتی در ترشح برخی هورمون‌های خاص که از غده‌ی هیپوفیز ترشح می‌شوند، ایجاد شود (هیپوفیز غده‌ی است که در پایین ساقه‌ی مغز قرار دارد). این هورمون‌ها – هورمون جسم‌زرد یا LH  و هورمون محرک فولیکول یا FSH- به یک تخمک دستور می‌دهند که رشد کند و سپس از تخمدان آزاد شود.

مشکلاتی که موجب اختلال در ترشح هورمون‌های LH و FSH می‌شود عبارتند از:

• ضربه یا وارد شدن هر گونه آسیب به هیپوتالاموس (قسمتی از مغز که در تعامل با غده‌ی هیپوفیز عمل می‌کند)
• تومورهای هیپوفیزی
• چاقی یا لاغری بیش از حد
• ورزش کردن بیش از حد
• استرس شدید

سایر مشکلات هورمونی که می‌تواند موجب اختلال در تخمک‌گذاری یا باروری زن شوند عبارتند از:

• سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
• پرکاری یا کم‌کاری تیروئید
• ابتلا به دیابت
• یائسگی زودرس
• و گاهاً، ابتلا به سندرم کوشینگ (بیماری که موجب بالا بودن میزان هورمون کورتیزول یا همان هورمون استرس می‌شود)

توانایی باردار شدن یک زن همچنین تحت تاثیر سن او نیز می‌باشد چرا که تعداد و کیفیت تخمک‌ها بعد از 30 سالگی، به مرور زمان کاهش پیدا می‌کند. سایر عوامل موثر بر ناباروری عبارتند از:

• وجود مشکلاتی در اندام تناسلی مانند مسدود بودن لوله‌‌های فالوپ، زخم بودن لایه‌ی مخاطی رحم، وجود پولیپ یا فیبروز در رحم و اندومتریوز.
• ابتلا به بیماری‌های مقاربتی مانند کلامیدیا و سوزاک که می‌تواند باعث بسته شدن لوله‌های رحمی شود.
• سیگار کشیدن، مصرف الکل یا استفاده از مواد مخدر مانند کوکائین یا ماری‌جوانا.
• مصرف برخی داروهای خاص مانند داروهای ضدافسردگی، آرام‌بخش‌ها، داروهای مسدودکننده کانال کلسیم، نارکوتیک‌ها و داروهای ضدسرطان
• ابتلا به برخی بیماری‌های مزمن مانند مشکلات کلیوی، مشکلات کبدی، کم‌خونی داسی‌شکل، ایدز و هپاتیت B یا C.

عوامل خطر

ناباروری در بین زنان بالای 35 سال بیشتر شایع است. عوامل زیر احتمال بروز ناباروری را در فرد افزایش می‌دهند:

• بالا بودن یا پایین بودن بیش از حد چربی بدن (که باعث عدم تخمک‌گذاری می‌شود) و چاقی
• ورزش شدید و پرفشار (که موجب از دست رفتن بیش از حد چربی بدن شود)
• ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند:
  • لوپوس
  • آرتروز
  • فشار خون بالا
  • آسم
• سیگار کشیدن
• مصرف بیش از حد کافئین
• قرار گرفتن در محیط‌های کاری با شرایط زیر:
  • درجه حرارت بالا
  • قرارگیری در معرض مواد سمی
  • قرارگیری در معرض مواد شیمیایی
  • قرارگیری در معرض آفت کش‌ها
  • قرارگیری در معرض پرتوهای رادیواکتیو
  • استرس مداوم
• داشتن سابقه‌ی ابتلا به:
  • بیماری التهابی لگن
  • اندومتریوز
  • سندم تخمدان پلی‌کیستیک
  • حاملگی خارج از رحم
  • نارسایی کلیه‌ها
  • سیروز کبدی
  • تومور غده‌ی هیپوفیز
  • بی‌اشتهایی عصبی
  • کم‌کاری تیروئید بر اثر اختلالات خودایمنی
  • فیبروئید رحمی
  • انجام جراحی باز در ناحیه لگن (ازجمله جراحی رحم)
  • کولیت اولسراتیو
  • بیماری کرون
  • صرع
  • بیماری کوشینگ
  • کم‌خونی داسی‌شکل
  • ویروس HIV
  • اختلالات کلیوی
  • التهاب آپاندیس که منجر به بروز عوارض شده (پارگی آپاندیس)
• مصرف برخی دارو‌ها از جمله:
  • استامینوفن
  • ایبوبروفن
  • داروهای مسکن
  • آنتی‌بیوتیک‌ها
  • داروهای ضد‌افسردگی

تشخیص ناباروری

پزشک در ابتدا در مورد سوابق پزشکی شما، چرخه‌ی قاعدگی، بیماری‌های که در گذشته به آن مبتلا شده‌اید، ابتلا به بیماری‌های مقاربتی، جراحی‌هایی که انجام داده‌اید و هر نوع دارویی که مصرف می‌کنید، سوالاتی می‌پرسد.

قدم بعدی، معاینه‌ی لگنی است تا پزشک مطمئن شود که اندام‌های باروری شما (واژن، رحم و تخمدان‌ها) مشکلی ندارند. همچنین برای اندازه‌گیری سطح هورمون‌های مختلف، از شما آزمایش خون گرفته می‌شود. لازم است مانع منی همسر شما نیز مورد آزمایش قرار گیرد و سوابق پزشکی او نیز ارزیابی شود. پزشک شما بسته به نتایجی که از آزمایشات اولیه به دست می‌آید، آزمایشات دیگری را تجویز خواهد کرد، به عنوان مثال انجام تستی برای اطمینان از عدم مسدود بودن لوله‌های فالوپ.

درمان ناباروری

روش درمان ناباروری به علت ایجادکننده آن بستگی دارد. درمان نازایی و ناباروری ممکن است بسیار هزینه‌بر و طولانی مدت باشد.

دارودرمانی

اگر تخمدان شما، تخمک‌گذاری نمی‌کند، ممکن است داروهایی به شما داده شوند که باعث تخمک‌گذاری می‌شوند. در این حالت احتمال باردار شدن چند قلو‌ها بیشتر می‌شود.

جراحی

در صورتی که لوله‌های فالوپ مسدود شده باشند، ممکن است برای باز کردن آن‌ها نیاز به انجام عمل جراحی باشد. عمل جراحی همچنین ممکن است برای بازسازی مشکلاتی که در ارگان‌های تناسلی وجود دارد، انجام می‌شود. همچنین برای برداشتن برخی بافت‌های اضافی نیاز به انجام عمل جراحی می‌باشد، ازجمله:کیست‌های تخمدان، بافت‌های فیبروئیدی و بافت‌های فیبروزی (که در جای زخم شکل می‌گیرند).

تکنیک‌های کمک باروری(ART)

در روش‌های کمک باروری، به روش‌های مصنوعی و در آزمایشگاه به باروری تخمک‌ها و اسپرم‌ها و تشکیل جنین کمک می‌شود. در این روش‌ها می‌توان از اسپرم‌ها یا تخمک‌های خود زوج و یا تخمک با اسپرم شخص اهدا‌کننده استفاده کرد. روش‌های ART عبارتند از:

• لقاح مصنوعی (تلقیح داخل‌رحمی): در این روش مایع منی جمع‌آوری می‌شود و پس از آن که در آزمایشگاه پردازش شد و اسپرم‌هایی با کیفیت بهتر و حرکت بیشتر جداسازی شدند، توسط یک لوله‌ی باریک به داخل رحم یا گردن رحم زن منتقل می‌شود.
• تلقیح خارج رحمی (IVF): در این روش تخمک‌های رسیده موجود در رحم زن از داخل رحم او برداشته می‌شوند و از طرف دیگر نمونه مایع منی نیز از مرد گرفته می‌شود و سپس در محیط آزمایشگاه کشت می‌شوند و اسپرم‌ها در مجاورت تخمک‌ها قرار می‌گیرند تا تخمک‌ها بارور شوند و بعد از دو یا سه روز این ترکیب (ترکیب تخمک و اسپرم یا همان جنین) در داخل رحم زن قرار داده می‌شود.
• انتقال گامت یا تخم به داخل لوله رحم (GIFT یا ZIFT): در این روش نیز تخمک‌ها و اسپرم‌ها از بدن زن و مرد گرفته می‌شوند و سپس در محیط آزمایشگاه کشت شده و با یکدیگر ترکیب می‌شوند و پس از گذشت دو یا سه روز از باردار شدن تخمک‌ها (تشکیل جنین دو یا سه روزه)، جنین در داخل لوله‌های رحم زن کاشته می‌شود.
• انتقال جنین به لوله رحمی در مرحله‌ی بلاستوسیست: در این روش نیز تخمک‌های زن از داخل رحم او برداشته می‌شوند و بعد از آن که اسپرم‌های مردانه به آن تزریق شدند و تخمک‌ها باردار شدند، جنین در محیط آزمایشگاه رشد می‌کند و بعد از رسیدن به مرحله‌ی بلاستوسیست ( 5 تا 6 روز بعد از تشکیل جنین) در لوله‌های رحمی کاشته می‌شود.
• تزریق اسپرم داخل تخمک یا ICST: در این روش یک اسپرم تکی در داخل تخمک زن تزریق می‌شود (بعد از خارج کردن تخمک و اسپرم از بدن زن و مرد). سپس جنین تشکیل شده (بعد از دو تا سه روز) به داخل رحم زن منتقل می‌شود و یا ممکن است جنین تشکیل شده برای استفاده در آینده فریز شود.

تغییر در الگوی زندگی

پزشک شما ممکن است پیشنهاد دهد که قبل از هرچیز اقدامات زیر را انجام دهید:

• تغییر در زمان‌های مقاربت جنسی به طوری که با الگوی تخمک‌گذاری زن هماهنگی داشته باشد.
• داشتن وزن مناسب
• اجتناب از مصرف تنباکو یا الکل
• اجتناب از انجام ورزش‌های شدید و پرفشار
• کاهش استرس و گرفتن مشاوره وراهنمایی برای درمان افسردگی